W „polityce senioralnej” chodzi po prostu o to, by w wielu obszarach polityk publicznych wypracować rozwiązania, które trafnie i efektywnie zaspokoją potrzeby osób starszych. Przy tym bez upierania się, że określony wiek metrykalny jest granicą, po której przekracza się próg starości i kwalifikuje do tej grupy.
Tekst: Jolanta Perek-Białas
Jeśli zgodzimy się, że określone polityki mają służyć konkretnej kategorii osób, to celem powinny być działania, które polepszają jakość życia starszej grupy społeczeństwa . Dlatego lepiej jest używać określenia polityka dla osób starszych, tak jak mówimy o działaniach dla dzieci, młodzieży, osób pracujących – w tym ostatnim przypadku mówi się o polityce rynku pracy. Celem proponowanych działań dla osób starszych jest zapewnienie godnej starości w różnych wymiarach, co oznacza najczęściej określenie warunków przyjaznych osobom starszym. Aby odpowiednio ocenić, czy w gminach, powiatach, województwach i globalnie – w kraju warunki te są spełnione, warto zobaczyć, jak uwzględnia się jakość życia seniorów w ramach polityki dla osób starszych. To może być od razu wskazówką dla wszystkich decydentów, na co powinno się zwracać uwagę przy planowaniu, wdrażaniu i monitorowaniu ich działań.
Narzędzia kontroli
Są narzędzia ułatwiające sprawdzenie, czy ważne obszary życia – decydujące o jakości życia osób starszych – są odpowiednio rozwijane, i jak ocenia to społeczeństwo, w tym przypadku seniorzy. Wiele z tych kwestii dotyczy nie tylko osób starszych, lecz także innych grup. Narzędzia mogą być pomocą dla decydentów, by mogli zrobić rachunek sumienia, czy w zarządzanych przez nich miejscowościach jest to uwzględnione i odpowiednio realizowane.
Jednym z najczęściej wykorzystywanych sposobów ewaluacji jest ocena, czy miejsce zamieszkania jest przyjazne osobom starszym. Przyjrzyjmy się, jakie obszary uwzględnia się, by zobaczyć, co w konkretnym obszarze ma znaczenie, i od razu móc sprawdzić, czy zostało uwzględnione.
Dlaczego warto się tym zajmować? Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podkreśla, że miasto przyjazne osobom starszym powinno zachęcać do aktywnej postawy przy wykorzystaniu różnych możliwości osób starszych, uwzględniając przy tym ich stan zdrowia. Oznacza to, że w mieście przyjaznym dla osób starszych, polityki publiczne, usługi, zasady i struktury funkcjonowania wspierają i umożliwiają aktywne starzenie się. Jest to możliwe, ponieważ:
- uznaje się wszelkie możliwości i zasoby osób starszych;
- przewiduje i reaguje w sposób elastyczny na potrzeby i preferencje związane z procesami starzenia się;
- respektuje decyzje i wybory osób starszych dotyczące trybu życia;
- chroni osoby najbardziej narażone na negatywne czynniki;
- promuje włączenie społeczne seniorów i ich wkład we wszystkie dziedziny życia.[1]
Obszary kluczowe według WHO
Światowa Organizacja Zdrowia określiła w 2007 r. osiem kluczowych obszarów funkcjonowania miasta/ gminy, które charakteryzują przyjazne nastawienie wobec osób starszych. Obszary te wykorzystuje się w badaniach sondażowych przy konstrukcji kwestionariusza:
- Przestrzenie zewnętrzne i budynki, w tym zwłaszcza użyteczności publicznej
- Transport
- Warunki mieszkaniowe: publiczne i prywatne
- Uczestnictwo w życiu społecznym
- Poszanowanie praw i włączenie społeczne
- Uczestnictwo w życiu obywatelskim i na rynku pracy w ramach zatrudnienia
- Komunikację i informowanie
- Usługi medyczne i sieć wsparcia społeczności lokalnej
Przestrzeń zewnętrzna
W tym obszarze ocenia się; czy budynki są przyjemne, zadbane, czyste; czy istnieje odpowiednia liczba terenów zielonych np. parki; czy są one odpowiednio zaplanowane, z wystarczającą liczbą miejsc do odpoczynku – ławki; czy chodniki są wygodne dla osób starszych np. stan ścieżek, szerokość, równa powierzchnia, niskie progi, jak najmniej utrudnień; czy są bezpieczne przejścia dla pieszych np. sygnalizator głosu, oznaczenia wizualne; czy dostęp, ulokowanie budynków przestrzeni użyteczności publicznej np. podjazd, parking są właściwe; czy budynki są w bezpiecznym otoczeniu np. kamery, oświetlenie, bliskość przystanków komunikacji miejskiej; czy jest miejsce dla pieszych i rowerzystów; na ile dostęp do budynków jest przyjazny dla osób starszych np. rampy, windy; czy są toalety publiczne – czyste, wygodnie ulokowane, dobrze oznakowane, dostępne dla niepełnosprawnych.
Transport
W tym przypadku ocenia się dostępność środków transportu prywatnego i publicznego – autobusy, tramwaje, pociągi, minibusy, taksówki; dostępność i jakość w połączeniu z kosztami np. niski koszt, darmowy lub dotowany; niezawodność i częstotliwość usług autobusowych np. stałe rozkłady, czy dojeżdżają na obszary z mniejszą liczbą ludności, peryferyjne; częstotliwość jazdy w nocy i weekendy; czy uwzględnia się potrzeby różnych grup, w tym osób starszych; czy jest sieć połączeń, trasy; na ile pojazdy są przyjazne osobom starszym np. łatwy dostęp; czy w ofercie są usługi dla seniorów np. transportowe dla osób o ograniczonej lub całkowitej mobilności pozwalające dotrzeć do lekarza, przychodni, na rehabilitację; czy są – i w odpowiedniej liczbie – siedzące miejsca uprzywilejowane w tramwajach, autobusach, pociągach; na ile obsługa, czyli kierowcy są uprzejmi, pomocni. Dodatkowo ocenia się bezpieczeństwo i komfort transportu – poczucie bezpieczeństwa, brak tłoku; przystanki – wygląd, ulokowanie; warunki np. ławki, oświetlenie; taksówki np. zniżki od opłat, dostępność pojazdów przystosowanych do przewozu osób o ograniczonej sprawności, wygodne świadczenie usług; w jaki sposób mieszkańcy mają dostęp do informacji o opcjach środka transportu, rozkładu jazdy, w jaki sposób korzystać z usług transportowych, jak je zamawiać, w jakiej cenie; czy oznaczenia na drogach są dla kierowców i pieszych np. znaki drogowe, czy są łatwe do odczytania, ulice dobrze oznakowane; jaka jest dostępność miejsc parkingowych dla określonych grup. Powyższe kwestie coraz częściej uwzględnia się przy ocenie miejsca zamieszkania. Warto podkreślić, że istotna jest także ocena uprzejmości osób pracujących w środkach transportu – kierowców np., czy z uśmiechem witają pasażerów, także starszych.
Warunki mieszkaniowe
W tym obszarze jedną z pierwszych ocenianych kwestii jest dostępność – przede wszystkim finansowa – mieszkań komunalnych. Dodatkowo ocenia się możliwość korzystania z mediów – elektryczności, gazu, wody o korzystnych cenach; wygląd budynków mieszkalnych np. szerokie korytarze, wejścia, windy lub podjazdy; wsparcie, w tym finansowe, wprowadzania zmian w domach/ mieszkaniach dostosowujących warunki do zmieniających się potrzeb osób, które nie mają pełnej sprawności; lokalizację mieszkań/ domów z oceną dostępu do niezbędnych usług – odległość; sieć wsparcia rodziny, sąsiadów, znajomych, na którą osoba starsza może liczyć; przestrzeń do mieszkania, zachowana prywatność, poczucie bezpieczeństwa.
Udział w życiu społecznym
Oprócz spraw mieszkaniowych czy dostępu do usług ocenia się możliwości udziału osób starszych w życiu społecznym. Chodzi nie tylko o dostępność do oferty życia społecznego np. lokalizację imprez, dogodne terminy i godziny wydarzeń; lecz także o przystępne ceny bez dodatkowych lub ukrytych kosztów; możliwość udziału w wydarzeniach bezpłatnie lub ze zniżkami; skalę uczestnictwa w działaniach np. gamę dostępnych aktywności, lokalne działania aktywizujące ludzi w różnym wieku i o różnych predyspozycjach, sytuacji materialnej, zdrowotnej, wykształceniu; świadomość istniejących działań i wydarzeń np. dobrą komunikację ze starszymi osobami za pomocą odpowiednich środków i we właściwy sposób, wliczając w to informacje o aktywnościach, dostępności, opcjach transportu na wydarzenia itp.; sposób zachęcania do uczestnictwa np. zaproszenia osobiste, wydarzenia, w których łatwo brać udział, niewymagające szczególnych umiejętności i kwalifikacji; integrowanie pokoleń, kultur i wspólnot np. lokalne obiekty promujące wspólne i uniwersalne użytkowanie, lokalne miejsca spotkań i działań.
Poszanowanie praw osób starszych
Ocenia się też np. czy osoby starsze mogą brać udział w publicznych konsultacjach, korzystać z różnych usług, czy w ramach pracy społecznej (wolontariat) ich prawa są uwzględniane, czy usługi dla tej grupy świadczy pomocny i uprzejmy personel, na ile media nie tylko pokazują osoby starsze, lecz także aktywnie włączają je w dyskusję publiczną, przedstawiają pozytywnie i bez stereotypów, w jaki sposób realizowane są idee integracji międzypokoleniowej, czy i jak wdrażane są idee edukacji obywatelskiej np. informowanie o działaniach i wydarzeniach lokalnych, regionalnych, edukacji do starości i o starości m.in. przekazywanie w szkołach wiedzy o starzeniu się i osobach starszych. Ponadto ocenia się, w jaki sposób osoby starsze włączane są w proces podejmowania decyzji samorządowych np. wybory, udział w ciałach doradczych, radach seniorów; czy i w jaki sposób mogą one liczyć na pomoc społeczności lokalnej np. diagnozowanie, jaki jest wkład seniorów w rozwój społeczności lokalnej, w jaki sposób rozpoznawany jest potencjał osób starszych i jak go można wykorzystywać; jaka jest rola osób starszych w rodzinie np. zapewnienie pomocy i wsparcia rodzinnego, szacunek.
Aktywność obywatelska i możliwość pracy
Istotne znaczenie dla oceny przyjaznych warunków dla osób starszych mają też aktywność obywatelska i możliwość pracy. Ocenić można, w jaki sposób zachęca się seniorów do uczestniczenia w życiu obywatelskim np. poprzez ciała doradcze/ eksperckie; czy są odpowiednie i adekwatne informacje o organizacjach umożliwiających aktywność; jak wygląda wsparcie ułatwiające uczestniczenie w spotkaniach, konferencjach; czy są elastyczne rozwiązania w organizacji pracy dostosowanej do możliwości starszych pracowników i wolontariuszy np. praca na pół etatu, programy i pomocne agencje zatrudnienia; czy pracodawców zachęca się do zatrudniania osób starszych, czy są możliwości zatrudnienia osób starszych – różne warianty współpracy i czy są regulacje prawne w tym zakresie. Ponadto ocenia się, w jaki sposób prowadzona jest polityka zapobiegania dyskryminacji osób starszych; czy są opcje przejścia na emeryturę z własnej woli i na jakich warunkach; jakie są rozwiązania sprzyjające przedsiębiorczości np. wsparcie dla starszych przedsiębiorców i możliwości samozatrudnienia; informacje o wspieraniu małych i rodzinnych działalności gospodarczych; czy docenia się działalność seniorów na rzecz społeczeństwa np. szacunek i docenianie ich udziału w aktywności zawodowej, społecznej i obywatelskiej. I kolejne punkty do oceny: czy pracodawcy są wrażliwi na zmieniające się potrzeby i możliwości starszych pracowników; czy osoby przed emeryturą i emeryci mogą brać udział w szkoleniach; jakie są opcje przekwalifikowania się, zmiany dotychczasowego życia z szeroką ofertą wolontariatu – czy jest duży wybór w tym zakresie.
Komunikacja i informowanie
Obecnie człowiek, który nie ma dostępu bez informacji, staje się wykluczonym. Z tego względu komunikację i informowanie osób starszych w sposób zrozumiały także uwzględnia się przy ocenie miejsc dla nich przyjaznych. Sprawdza się, na ile stosowana jest zasada powszechności – użycie zróżnicowanych źródeł; czy informacja jest właściwa, w odpowiednim czasie i należycie adresowana; w jaki sposób ją się prezentuje – forma, format, wygląd, jeśli np. w czasopismach, gazetach, to ocenia się treść, wygląd strony, odpowiedni styl, słownictwo; w jakim stopniu wspiera się seniorów w korzystaniu z technologii informacyjnych – edukacja cyfrowa, dostęp do tego kanału informacji bezpłatnie lub po przystępnych cenach.
System wsparcia opieki i organizacji usług zdrowotnych
Ostatni obszar ważny dla starszych osób to system wsparcia opieki i organizacji usług zdrowotnych. W tym przypadku ocenia się dostępność do opieki zdrowotnej – do usług zdrowotnych, społecznych, opiekuńczych w ramach rozwiązań administracyjnych, a także ofertę dostępnych usług medycznych – na ile jest szeroka. Ważne jest także, czy są rozwiązania obejmujące promocję zdrowia, które mają zapobiegać chorobom i niepełnosprawności, czyli jaka jest profilaktyka zdrowotna. Ponadto ocenia się rozwiązania dotyczące opieki domowej np. pomoc w domu, robienie zakupów, zapewnianie posiłków, wizyt lekarskich; jakie są opcje dla osób, które nie mogą mieszkać bez opieki – możliwość korzystania z dziennych czy całodobowych domów opieki. Ocenia się również jakość sieci usług społecznych np. czy usługi są koordynowane; na ile wolontariat, w tym międzypokoleniowy, odgrywa istotną rolę.
–
Wskaźniki aktywnego starzenia
Jednym ze nich, który ma uchwycić dobrostan życia osób starszych, jest indeks prezentowany cyklicznie od 2013 r. przez brytyjską organizację Help Age International zwany globalnym indeksem oceny jakości życia seniorów (Global Age Watch Index). Uwzględnia on bezpieczeństwo materialne, zdrowie, edukację, zatrudnienie, sprzyjające środowisko. W pierwszej edycji prezentacji tego wskaźnika Polska zajęła 62. miejsce, tj. ostatnie w Europie, głównie w wyniku niskiej oceny samopoczucia seniorów oraz małej aktywności zawodowej osób starszych. Jednak w drugiej edycji – w 2014 roku – Polska znalazła się w zestawieniu wyżej. Stało się tak, dlatego, że zmieniła się wartość wskaźnika wykorzystywanego do oceny samopoczucia starszych osób (tj. osoby starsze lepiej niż wcześniej oceniły chęć życia – w porównaniu z młodszymi grupami) oraz przez większą aktywność zawodową osób w wieku 55-64 lat (tj. wzrost wskaźnika zatrudnienia w tej grupie). Także ostatni obszar „sprzyjające osobom starszym środowisko” zanotował wzrost w rankingu z 43 pozycji na 37 w 2014 roku.
W ramach projektu Komisji Europejskiej i Komisji Gospodarczej Narodów Zjednoczonych ds. Europy powstał inny syntetyczny wskaźnik, tym razem aktywnego starzenia dla krajów europejskich, tj. Active Ageing Index. Ma on pokazywać, w jakim stopniu wykorzystuje się potencjał osób starszych w pracy zarobkowej i niezarobkowej. Ocenia się w nim aktywność społeczną, w tym wolontariat, a także, na ile osoby starsze mogą funkcjonować niezależnie, bezpieczne i zgodnie ze zdrowym stylem życia. Ponadto bierze się pod uwagę, czy w konkretnym kraju w Europie – stąd nazwa europejski indeks aktywnego starzenia, są oceniane możliwości realizacji polityki aktywnego starzenia. Ten indeks to nowe podejście do oceny efektów polityk publicznych. W pierwszej edycji prezentacji wskaźnika, tj. w 2012 roku, Polska zajęła ostatnie miejsce, ale w kolejnych edycjach wartość tego wskaźnika dla Polski także będzie większa, podobnie jak w przypadku Global Age Watch Index, m.in. z powodu wzrostu wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 55-64.
Prace Zespołu UNECE i Komisji Europejskiej pod kierunkiem prof. A. Zaidiego stały się inspiracją dla przygotowania ekspertyzy dla województw w Polsce (Perek-Białas, Mysińska, 2013). Jej celem było określenie, czy można wykorzystać wskaźnik aktywnego starzenia nie tylko w skali kraju do planowania działań na rzecz osób starszych; lecz także, czy może to być narzędzie pomocne w planowaniu polityk regionalnych dotyczących omawianych zagadnień (Indeks aktywnego starzenia w Polsce na poziomie województw).
–
Autorka jest doktorem nauk ekonomicznych, adiunktem w Instytucie Statystyki i Demografii SGH i pracownikiem Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.