Szwedzkie inspiracje senioralne – tekst Rafała Bakalarczyka

Wszystkie społeczeństwa rozwinięte się starzeją, jednak poszczególne państwa różnie na ten proces odpowiadają. Niektóre robią to w sposób rozsądny,  tak by zmniejszyć i sprawiedliwie rozłożyć koszty starzenia się społeczeństwa i jednocześnie wyjść naprzeciw potrzeb seniorów. Jednym z takich krajów jest Szwecja, która w raporcie Global AGE INDEX opracowanym przez ONZ do pomiaru jakości życia seniorów, znalazła się na pierwszym miejscu. Warto  przyjrzeć się niektórym źródłom owego sukcesu, oraz zastanowić się, które z tamtejszych inspiracji możemy wykorzystać w Polsce.

Szwedzka reprezentacja senioralna w curlingu

Bezpieczna starość: dzięki aktywności zawodowej i solidarnemu systemowi emerytalnemu

Zagrożenie ubóstwem wśród szwedzkich seniorów  jest jednym najniższych w całej Europie. System emerytalny bowiem mimo składnika kapitałowego zawiera też silne elementy oparte na solidarności społecznej i międzypokoleniowej. Wyrazem tego jest choćby minimalna emerytura gwarantowana dla osób, które nie uzbierały w ciągu życia dostatecznych środków na stare lata. Złożony system zabezpieczający środki na starość z wielu źródeł znacznie zmniejsza ryzyko ubóstwa, gdy osoby przechodzą już w stan spoczynku. Na bezpieczeństwo socjalne w dojrzałej fazie życia składa się także to, że  wcześniejszych fazach życia ogromna część Szwedów pozostaje na rynku pracy, co umożliwia gromadzenie przez lata środków na czas starości czy choroby. Ów wysoki poziom aktywności jest możliwy między innymi dzięki rozbudowie sektora usług publicznych gdzie pracę może znaleźć wielu Szwedów. Również wsparcie w zakresie opieki, zwłaszcza nad dziećmi, umożliwia wejście na rynek pracy kobietom oraz sprzyja decyzjom o posiadaniu dzieci. Wysoki poziom uczestnictwa w rynku pracy obejmuje także osoby w wieku 50+ a nawet – w odpowiednich proporcjach – osoby 65+. Obecność na rynku pracy osób starzejących się ma przełożenie zarówno na zwiększone środki w okresie senioralnym jak i poczucie podmiotowości i uczestnictwa. Sposobem na wydłużenie okresu aktywności zawodowej jest w Szwecji jednak nie ustawowe przymuszanie do późnego opuszczania rynku pracy, ile tworzenia zachęt i udogodnień dla pracodawców i pracowników.

Aktywna starość: dzięki kompleksowej polityce zdrowotnej i  partycypacji społecznej

Aktywność zawodowa seniorów jest możliwa dzięki relatywnie dobremu stanowi zdrowia starszych Szwedów. Jest on pozytywnym efektem relatywnie stabilnych i komfortowych warunków życia w tym kraju, ale też nie brakuje działań, które byłyby skierowane wprost na zachowywanie zdrowia i sprawności w procesie starzenia się. Popularna jest szeroko rozumiana profilaktyka zdrowotna, czemu służy także niespotykany w innych krajach rozwój geriatrii.  Według European Union Geriatric Medicine Society w Szwecji na 100 tys. mieszkańców przypada aż 7 geriatrów ( dla porównaniu w Wielkiej Brytanii – 1, 3, a w Polsce – 0, 2!) . Jeśli chodzi o liczbę łóżek geriatrycznych w Szwecji przypada ich 24,4 na 100 000 tys. mieszkańców, podczas gdy w Polsce jedynie 1,2.

Obecność geriatrii w szwedzkiej służbie zdrowia pozwala na całościowe spojrzenie na kondycję starszego pacjenta i umożliwia lepsze, bardziej adekwatne do specyfiki wieku diagnozę i leczenie. Co więcej, lekarze geriatrzy przypisują swoim pacjentom nie tylko odpowiednie leki, ale także tzw. „receptę na ruch”, czyli wskazanie odpowiednie do indywidualnych potrzeb aktywności ruchowych.  Aktywne podejście do starości wykracza jednak poza obszar szwedzkiej służby zdrowia, a obejmuje szeroko rozumianą aktywność w przestrzeni społecznej.  Osoby starsze mogą we własnej gminie aplikować  np. o   specjalny transport, który umożliwiałby poruszanie się w rejonie zamieszkania.  Organizuje się też różne formy integracji i włączenia osób starszych w działania kulturalne i społeczne,  co również nie pozostaje bez wpływu na ich stan zdrowia w wymiarze fizycznym, psychicznym i społecznym. Sami seniorzy w Szwecji są dobrze zorganizowany, czego przejawem jest choćby duży udział w organizacjach emeryckich. . Gęsta sieć organizacji senioralnych tworzy kanały informowania osób starszych o przysługujących im prawach i sprawach które ich dotyczą na poziomie krajowym i lokalnym. Sprawia także że poprzez ową obywatelską reprezentację głos osób starszych ma szanse być lepiej słyszalny w polityce publicznej.

Godna i podmiotowa starość: dzięki dostępowi do szeroko dostępnej opieki i wsparciu rodziny

Najbardziej jednak charakterystycznym rysem polityki społecznej w Szwecji jest wysoki stopień opiekuńczości, a w kontekście seniorów wysokie zakres szeroko dostępnych i wysokiej jakości usług opiekuńczych dla osób starszych. Możliwość skorzystania z niej nie jest zależna od restrykcyjnych kryteriów dochodowych, ale dostępna uniwersalnie, bez względu na sytuację materialną i rodzinną. Przyjmuje się tu zasadę, że uprawnienia powinne być przyznawane według kryterium potrzeb a nie statusu ekonomicznego. Czynniki finansowe są brane jedynie pod uwagę przy określeniu ewentualnej współpłatności, przy czym jej ogólny poziom jest niewysoki ( raptem 3 procent ogólnych nakładów na opiekę w Szwecji  jest płaconych z kieszeni jej odbiorców).

Ranking państw w których seniorom żyje się najlepiej. Na pierwszym miejscu Szwecja. A gdzie Poland?

Wsparcie opiekuńcze  finansowane jest w ponad 90 proc. ze środków publicznych, głównie podatków lokalnych. Rząd jedynie tworzy ustawowe ramy, wyznacza cele i w ramach funduszy celowych wspiera samorządy, ale zasadnicza odpowiedzialność za organizację opieki spoczywa na społecznościach lokalnych. W ostatnich dekadach dominuje podejście zgodnie z którym osoba sędziwa powinna móc jak najdłużej pozostawać we własnym, dotychczasowym środowisku, a także móc uczestniczyć w życiu społeczności lokalnej. Cel ten w dużej mierze udaje się zrealizować –  zdecydowana większość osób w wieku podeszłym, nawet w wypadku głębokiej niesamodzielności,  pozostaje we własnych domach do końca życia . Obok wspomnianej wcześniej pomocy w transporcie, służą temu także np. usługi żywieniowe dostarczane przez wspólnotę lokalną. Niemal wszystkie gminy zapewniają dowóz gotowych posiłków dla osób starszych, około połowy organizuje dzienne centra w których osoby starsze mogą korzystać z posiłków, część gmin tworzy także specjalne kuchnie w których seniorzy wspólnie mogą gotować wespół z organizatorami i przy okazji integrować się.. Także  środowisko domowe przystosowuje się do potrzeb osób starszych  wykorzystując  na przykład techniki teleopieki, nie mówiąc o architektonicznych dostosowanych do osób starszych i niepełnosprawnych. W ostatnich latach coraz większą popularność zyskują gminne  usługi domowe ( tzw. system fixar)  o które może poprosić  i otrzymać osoba starsza i to  bez uprzedniej diagnozy potrzeb. Obejmują takie działania jak wieszanie firanek czy wkręcanie żarówek, co wyręcza osoby starsze w czynnościach mogących doprowadzić do ryzyko upadków i w rezultacie – niesamodzielności. 

To co ostatnich latach daje się zauważyć w szwedzkiej polityce senioralnej  to zwrot ku rodzinie, co koresponduje z ideałem pomyślnego starzenia się w dotychczasowym środowisku życia. Zarówno podopieczny jak i opiekun może otrzymać specjalny zasiłek związany z opieką. Organizowane jest także opieka wytchnieniowa – zastępcza na czas nieobecności opiekuna gdy potrzebuje on leczenie, rehabilitację czy odpoczynek. Wiele gmin tworzy także centra dla opiekunów, w których mogą skorzystać z porad specjalistów oraz wzajemnie wymienić się wiedzą, doświadczeniami czy zapewniać sobie psychologiczne wsparcie. I tu widać, że państwo nie tyle przejmuje funkcje od tradycyjnych instytucji ( rodziny, społeczności lokalnej, obywatelskich sieci wsparcia) ile wspiera je i integruje.

Podsumowując, widać, że polityka senioralna w Szwecji jest bardzo kompleksowa  – skierowana do osób w różnych fazie starości i o różnym stopniu sprawności. Łączy instrumenty aktywizacyjne z opiekuńczymi,   a jednym i drugim towarzyszy duch aktywnego włączenia w życie społeczne osób starszych a także budowanie solidarności i integracji międzypokoleniowej zarówno na poziomie systemowym ( choćby w konstrukcji systemie emerytalnym) jak i lokalnym.   Innym ważnym rysem tamtejszego podejścia do starzenia się społeczeństwa i innych wyzwań społecznych jest obecność działań prewencyjnych, zapobiegający wielu niekorzystnym zdarzeniom ( jak przedwczesna utrata zdrowia, uraz kończący się niesamodzielnością czy wycofanie społeczne najstarszych) jak i zdolność szybkiego i sprawnego reagowania na zaistniałe potrzeby i zagrożenia. Nie da się zbudować od razu szwedzkiego modelu  nad Wisłą, ale  można się nim inspirować zarówno jeśli chodzi o ogólne podejście jak i konkretne rozwiązania.

–

Rafał Bakalarczyk – politolog i działacz społeczny, doktorant w Instytucie Polityki Społecznej UW, absolwent Europejskiej Socjologii Politycznej w Dalarna Hogskolan w Szwecji i polityki społecznej w Instytucie Polityki Społecznej UW. Członek Rady Programowej Fundacji Zaczyn i członek zespołu eksperckiego Fundacji Norden Centrum. Współautor książek „Socjaldemokratyczna polityka społeczna” i „Z godnością w jesień życia”. Publikował artykuły na tematy senioralne w szeregu czasopism naukowych i eksperckich. Zajmuje się głównie, polityką senioralną i gerontologią społeczną, skandynawskim modelem społecznym, problematyką ubóstwa i opieki długoterminowej nad niepełnosprawnymi dziećmi i osobami starszymi. Od dwóch lat intensywnie zaangażowany w ruch rodzin długoterminowo opiekujących się niepełnosprawnymi członkami.